تنوع زیستی و تضمین سلامتی بشر

به گزارش مجله آزمون اول، تهران-خبرنگاران- تنوع زیستی ایران در جهان منحصربه فرد است اما این شرایط خیلی طول نمی کشد اگر سیاست های خود را در قبال محیط زیست تغییر ندهیم، به اعتقاد کارشناسان تا زمانی که محیط زیست را محیط ایست بدانیم همچنان طبیعت و گونه های گیاهی و جانوری موجود آن در خطر نابودی خواهند بود.

ایران با وجود اقلیم های متعدد، از حیات وحش و محیط زیست متنوعی برخوردار است اما بخش زیادی از آن ها در معرض خطر انقراض و نابودی قرار دارند، حدود هزار و 170 گونه مهره دار در ایران وجود دارد که بر اساس فهرست سرخ IUCN (فهرست سرخ گونه های در خطر تهدید اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی) حدود 78 گونه از آن ها در معرض تهدید هستند.

بر اساس اعلام اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، حدود 43 گونه ماهی، چهار گونه دوزیست، 14 گونه خزنده، 27 گونه پرنده و 18 گونه پستاندار در فهرست سرخ این اتحادیه قرار دارند.

همچنین بیش از 9 هزار گونه پرنده در دنیا وجود دارد که حدود 13 درصد آن ها در خطر انقراض هستند، 536 گونه پرنده در ایران زیست می نماید که تخمین زده می گردد سالانه حدود 5.5 تا 6 میلیون پرنده مهاجر وارد ایران می گردد، تعداد پرندگان موجود در ایران با پرندگان کل قاره اروپا برابری می نماید و این نشان دهنده غنی بودن ایران از لحاظ تنوع زیستی است اما این تنوع غنی در خطر واقع شده است، البته این مسئله فقط مختص ایران نیست و کشورهای زیادی درگیر آن هستند.

بر اساس جدیدترین گزارش سازمان ملل در سال 2019، نابودی بی سابقه تنوع زیستی در سراسر دنیا، تهدید جدیدی برای انسان محسوب می گردد و سرعت انقراض گونه های زمین در حال افزایش است.

اکنون بیش از نیم میلیون گونه، برای ادامه حیات در بلندمدت، زیستگاه کافی در اختیار ندارند و چندین هزار گونه در طول چند دهه آینده به کلی نابود خواهند شد.

طبق گزارش سازمان ملل، حدود یک میلیون گونه جانوری و گیاهی با خطر انقراض روبرو هستند. علاوه بر این، 40 درصد از دوزیستان و مرجان ها به همراه 30 درصد از پستانداران دریایی به عنوان گونه های در معرض تهدید طبقه بندی شده اند.

به اعتقاد محققان، دلایل اصلی این پدیده نابودی جنگل ها، آلودگی، شکار و ماهیگیری بیش از اندازه است و انسان ها عامل اصلی انقراض این گونه ها محسوب می شوند.

با توجه به وضعیت نامناسب تنوع زیستی، مجمع عمومی سازمان ملل روز 22 مه (اول خرداد) را به عنوان روز دنیای تنوع زیستی (IDB) انتخاب کرد و هر سال شعاری برای آن در نظر می گیرد که شعار سال جاری تنوع زیستی ما، غذای ما، سلامتی ما معین شده است.

البته در ایران با توجه به اهمیت موضوع، برنامه عمل با هدف حفاظت برای گونه هایی مانند خرس قهوه ای، خرس سیاه، گوزن زرد، تمساح پوزه کوتاه (گاندو)، سمندر لرستانی، لاک پشت فراتی، میش مرغ، غاز پیشانی سفید و پلنگ تهیه و به استان ها ابلاغ شده است، همچنین تهیه این برنامه برای گونه هایی مانند شوکا، گورخر، آهو، قوچ و میش، هوبره، بالابان، ماهی قزل آلای خال قرمز، سمندر غار زی، افعی لطیفی و اردک سر سفید نیز در دست اجراست.

*** داشتن پروتکلی برای برآورد گونه ها

عضو هیات علمی دانشکده محیط زیست روز چهارشنبه دراین باره به خبرنگار علمی خبرنگاران گفت: اولین گام حفاظت از تنوع زیستی پایش وضعیت موجود است، داشتن اطلاعات در این زمینه مهم ترین گام در این راستا است.

باقر نظامی اضافه کرد: اینکه بدانیم چند گونه داریم بسیار بسیار مهم است که با توجه به اهمیت آن متأسفانه همچنان در کشور ما مغفول مانده است، به عنوان مثال دو دهه است که از یوزپلنگ حفاظت می کنیم اما هنوز آمار درستی از جمعیت آن نداریم، باید پروتکلی باشد تا برآوردی از جمعیت این گونه ها داشته باشیم در غیر اینصورت چگونه می توانیم مدیریت نموده و حتی پروانه شکار و صید صادر کنیم.

وی تأکید کرد: احتیاجمند یک برنامه سرشماری نظام مند هستیم، البته ایران در خاورمیانه نسبت به دیگر کشورها در برنامه حفاظت بسیار منسجم تر است اما با توجه به غنای تنوع زیستی کشورمان این برنامه باید منسجم تر پیش رود.

نظامی ادامه داد: در بسیاری مواقع افراد از جمله محیط بانان گونه هایی را به صورت گذرا مشاهده می نمایند درحالی که این روش مشاهده نه تنها برای مدیریت صحیح کاربردی ندارد بلکه مدیران را گمراه می نماید و باعث می گردد تا تصمیمات غلط مدیریتی گرفته گردد، باید یک برنامه نظام مند داشته باشیم، نمی توانیم به آمار پراکنده تکیه کنیم زیرا تحلیل آن ها موجب سردرگمی می گردد.

وی گفت: به عنوان مثال ثابت شده بود که یک قلاده یوزپلنگ در سه استان جابجا می گردد بنابراین باید در سرشماری دقت کنیم که این یک قلاده، سه قلاده شمرده نگردد.

*** نقش مهم مدیریت و حفاظت

عضو هیات علمی دانشکده محیط زیست اضافه کرد: بعد از این مرحله به بخش مدیریت و حفاظت می رسیم که اولین پایه آن حفاظت از زیستگاه است، در این میان نقش محیط بانان بسیار مهم است که باید تعداد آن ها با وسعت و درجه زیستگاه هماهنگ باشد، به عنوان مثال کل زیستگاه یوزپلنگ در کشور یک سوم مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست است که این وسعت زیستگاه باید 960 محیط بان داشته باشد درحالی که 96 محیط بان دارد.

*** مدیریت تعارض

نظامی گفت: مدیریت تعارض گام بعدی حفاظت است، در واقع یک چهارم تا یک پنجم رژیم غذایی بیشتر گوشت خواران که در کشور حفاظت می شوند حیوانات اهلی است و کاری هم نمی گردد کرد، در بسیاری از موارد افزایش حفاظت موجب افزایش تعارض می گردد چون وقتی حفاظت بیشتر می گردد در نتیجه تعداد گونه ها نیز افزایش می یابد و تمام آن ها به قلمرو احتیاج دارند، به عنوان مثال خرس، گرگ و یا پلنگ برای زندگی به قلمرو زیادی احتیاج دارند ازاین رو تعارض نیز غیر قابل اجتناب است.

وی تأکید کرد: باید بدانیم بدون در نظر دریافت مردم که همان ذینفعان هستند نمی توانیم حفاظت را مستمر انجام دهیم زیرا مردم نقش مهمی در این زمینه دارند و در این میان مسئله مهم خسارتی است که به مردم محلی وارد می گردد که باید در قالب بیمه جبران گردد درحالی که بیمه و حفاظت به پول احتیاج دارد.

*** تسهیل جابجایی گونه ها

وی اضافه کرد: گام بعدی تسهیل جابجایی جمعیت گونه ها است؛ گوشت خواران بیشترین گستره جابجایی را دارند، به عنوان مثال یوزپلنگ تا 200 کیلومتر جابجا می گردد یا خرس در چند استان تردد می نماید، یعنی خروج حیات وحش از مناطق حفاظت شده اجتناب ناپذیر است بنابراین راه حل، افزایش مناطق حفاظت شده نیست بلکه باید از داشته هایمان درست حفاظت کنیم، کریدورها را شناسایی و منسجم کنیم که امروزه با راه اندازی قرق های اختصاصی می توانیم نقاط بین مناطق حفاظت شده را پر کنیم.

*** حفاظت از طعمه ها برای حفظ گونه ها/ اولویت بندی مناطق

نظامی گفت: گام بعدی حفاظت از گونه ها است، به عنوان مثال شیر ایرانی در سال 1321 منقرض شد چون طعمه آن که گوزن زرد ایرانی بود کاهش یافت بنابراین اگر طعمه گوشت خواران کاهش یابد آن ها نیز منقرض می شوند.

وی اضافه کرد: در مرحله بعدی باید مناطق حفاظت شده را اولویت بندی کنیم، همه مناطق به یک اندازه اولویت ندارند، در واقع دو منطقه زادآور و پذیرنده داریم که در ابتدا باید مناطق زادآور را شناسایی کنیم، مثلاً میاندشت کوچک ترین زیستگاه یوزپلنگ است اما زادآوری بالایی دارد بنابراین باید این زیستگاه های زادآور را تقویت کنیم.

وی تأکید کرد: مسئله این است که مناطق زادآور ما درست حفاظت نمی شوند البته به این معنا نیست که مناطق دیگر کمتر حفاظت شوند بلکه باید اولویت بندی کنیم.

*** ژنتیک حفاظت

وی گفت: گام بعدی ژنتیک حفاظت است، اساس دانش زیست شناسی حفاظت را مطالعات ژنتیک تعیین می نماید، شانس بقای گونه های جانوری که جمعیت آن ها به کمتر از 100 قلاده برسد بسیار کم می گردد چون تمام زادوولد فامیلی می گردد و درون آمیزی رخ می دهد، این یکی از مهم ترین تهدیدهای حیات وحش است.

نظامی تأکید کرد: بنابراین در چنین وضعیتی اگر یک قلاده مثلاً یوزپلنگ حذف گردد به این معنا نیست که فقط یک عدد یوز را از دست داده ایم بلکه یک بانک ژن از طبیعت حذف شده است.

وی گفت: بنابراین چاره کار دخالت انسان است در غیر این صورت گونه را به طور کامل از دست می دهیم، به هر شکل ممکن باید ذخیره ژنتیکی خود را حفظ کنیم که تکثیر در اسارت یکی از راه حلهای آن است.

نظامی اضافه کرد: مثلاً نجات یوزپلنگ یک معجزه است چون آماری حدود 30 تا 40 قلاده از آن را در کشور اعلام می نمایند، البته تکثیر در اسارت نیز به زودی جواب نمی دهد و حداقل باید نسل اول 5 تا 6 سال در اسارت باشد.

*** رهاسازی تعدادی از گونه ها به عنوان پیشاهنگ

وی به رهاسازی گونه ها در طبیعت اشاره نمود و گفت: برای رهاسازی بهتر است از روش رهاسازی نرم استفاده گردد به این معنا که وقتی گونه ای در طبیعت رها می گردد تا مدتی مراقب آن ها باشیم حتی غذای آن ها را نیز تهیه کنیم تا با محیط جدید کنار بیایند.

وی اضافه کرد: حتی پیشنهاد می گردد ابتدا تعدادی از گونه موردنظر را به عنوان پیشاهنگ در طبیعت رهاسازی نمایند تا رفتار آن ها را مورد آنالیز قرار دهند و حتی اگر تلف شدند علت را تعیین نمایند؛ برای پیشاهنگی معمولاً 12 تا 20 قلاده پیشنهاد می گردد، حتی ضروری است رهاسازی مرحله به مرحله انجام گردد.

*** مدیریت علمی، سریع و شجاعانه

نظامی گفت: گام بعدی مدیریت علمی، سریع و شجاعانه است، در سال 1332 آخرین ببر در کشور شکار شد، سازمان حفاظت محیط زیست از این موضوع خبر نداشت و 7 سال بعد پروانه شکار نامحدود ببر را صادر کرد تا اینکه سال 1352 به این نتیجه رسید که دیگر ببری در کشور وجود ندارد در واقع حدود 21 سال زمان برد تا متوجه شد که ببر در کشور منقرض شده و در سال 52 پروژه ببر یابی را شروع کرد که به طور قطعی تعیین شد دیگر ببری وجود ندارد.

وی تأکید کرد: باید در راستای حفاظت از محیط زیست شجاعانه برخورد کنیم، همیشه افراد خوش بینی هستند که قبول نمی نمایند وضعیت بد است درحالی که باید با این گونه مسائل واقع بینانه برخورد گردد، علم زیست شناسی این اجازه را به مدیران مرتبط می دهد که گاهی و با هدف حفاظت از محیط زیست در طبیعت دخالت نمایند اما افرادی در جامعه ظرفیت پذیرش این واقعیت را ندارند.

*** کنترل عوامل تهدید

وی گفت: عوامل تهدید از جمله مواردی است که برای گونه های در خطر انقراض بسیار مهم است، همیشه حضور بیش ازحد دام در مراتع، تخریب زیستگاه، معدن کاری و جاده کشی بعضی از عوامل تهدید به شمار می روند در حالیکه باید بدانیم مدیر بدون علم، دادن پروانه های شکار بدون آنالیز و مسائل ژنتیک نیز جز عوامل تهدید به شمار می روند که بسیار هم مهم هستند.

*** مشارکت مردمی

نظامی اضافه کرد: گام بعدی در راستای حفاظت، مشارکت مردمی است، هر چند در چند سال اخیر اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده اما آن طور که باید پیروز نبوده است، متأسفانه هنوز می بینیم افرادی با گرز به حیوانات حمله می نمایند و آن ها را می کشند.

وی تأکید کرد: در این زمینه تبلیغات وسیعی انجام شده اما مشکل اینجاست که در برنامه ریزی ها ذینفعان که همان مردم بومی و محلی هستند را ندیدیم زیرا بیشتر تلفات توسط مردم محلی انجام می گردد، در واقع همان افرادی که به طور مستقیم با حیات وحش در ارتباط هستند، ما هنوز محیط زیست را به شکل سنتی مدیریت می کنیم.

نظامی تأکید کرد: البته محقق شدن تمام این ها به تأمین منابع اقتصادی مربوط است، محقق شدن آن ها ممکن نیست مگر اینکه بودجه مورداحتیاج تأمین گردد.

*** اولویت بندی گونه ها برای اختصاص منابع اقتصادی

وی گفت: بعد از تأمین منابع اقتصادی این سؤال پیش می آید که حالا گونه ها را چگونه حفاظت کنیم؟ در واقع نمی توان برای تمام گونه ها یک بودجه مشترک در نظر گرفت این یک خطای مدیریتی است باید یک سری گونه ها که اهمیت بیشتری دارند در اولویت حفاظت قرار گیرند، مثلاً بعضی گونه ها مانند یوزپلنگ که سمبل و پرچم هستند به حفاظت بیشتری احتیاج دارند، یا بعضی گونه ها مانند خرس ها که چتر هستند یعنی حفاظت از آن ها به معنای حفاظت از گونه های زیادی است، بنابراین این ها باید اولویت بندی شوند.

عضو هیات علمی دانشکده محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست گفت: بنابراین اگر بخواهیم برای تمام گونه ها به یک اندازه سرمایه گذاری کنیم، سر در گم می شویم پس باید با اولویت بندی پیش رویم.

*** سیاست های حفاظتی را تغییر دهیم

وی تأکید کرد: تنوع زیستی ایران در دنیا منحصربه فرد است اما این شرایط خیلی طول نمی کشد اگر سیاست های خود را در قبال محیط زیست تغییر ندهیم، باید ذینفعان محلی را در برنامه ریزی ها و اقدامات حفاظتی به خوبی ببینیم، هنوز سنتی عمل می کنیم، معمولاً در برنامه های توسعه ای به مقوله محیط زیست توجه نمی گردد و محیط زیست را محیط ایست می دانیم.

علمی 9014** 1055